ABHAZ EDEBİYATININ İLK YAZARI

Tatlustan Tabul Abaza edebiyatının kurucusu, Abaza folklorunu ilk derleyen ve yayımlayan kişidir. Çerkes ve Abaza dilleri ve edebiyatları konusunda ilk okuma ve ders kitaplarının yazarıdır. Abaza alfabesinin hazırlanmasında önemli rol oynadı. Halkının aydınlanması, yazısının olması, büyük bir kültüre ve edebiyata sahip olması için mücadele etti. Büyük bir manevi güce sahipti ve insan sevgisiyle doluydu.


1879’da, bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan Elburgan köyünde doğdu. Babasının adı Zekeriy’di. Medreseyi bitirdi ve Kuzey Osetya’daki Ardon din okuluna girdi. Fakat oradan ayrıldı ve eğitimini de tamamlamadı. 1914 yılında Elburgan’daki ilkokula öğretmen olarak atandı. Ertesi yıl Teberda’da yapılan Batalpaşinsk bölgesi öğretmenler toplantısında sadece erkek çocuklara değil, kız çocuklara da okuma yazma öğretilmesi, Arapçanın yanında Rusça eğitim de verilmesi görüşünü savundu. Bu yüzden öğretmenlikten uzaklaştırıldı.


1920 yılında, Sovyet iktidarı kurulduğu dönemde Tabul yeniden Elburgan ilkokulu öğretmenliğine atandı. 1924’te Arap harflerine dayalı Çerkes alfabesini hazırladı, ilk Çerkesçe okuma ve ders kitaplarını çıkardı, Çerkes gazetesiyle işbirliği içinde çalıştı. 1926’da Calduz adlı öyküsü yayımlandı. 1929’da Çerkesçe piyeslerin, tiyatro oyunlarının ve şiirlerin yer aldığı Zuli adlı toplu eseri çıktı.


Otuzlu yıllar Tatlustan Tabul’un yaşamındaki en verimli yıllardı. Hazırladığı Abaza alfabesi 1933’ten 1936’ya kadar kullanıldı. Rusça okul kitaplarından yararlanarak kendisi veya diğer yazarlarla birlikte dokuz okuma öğrenme kitabı (bukvar), Abazaca dilbilgisi kitabı, okuma kitapları hazırladı. Bunlardan bir kısmı o dört yılda yedi kez tekrar basıldı. Ders kitaplarında çeviri ve uyarlama öyküler kadar kendi eserleri, Abaza sözlü halk sanatının ürünleri de yer alıyordu. Okul kitapları üzerindeki çalışmasını, Çerkessk Pedagoji Yüksek Okulu’ndaki öğretmenlik faaliyetiyle birlikte yürütüyordu.


Tatlustan Tabul’un eğitim ve edebiyat çalışmaları 1937’de kesintiye uğradı. Abaza dilini yozlaştırdığı ve Türkiye adına casusluk yaptığı suçlamalarıyla tutuklandı. Ağır işkence ve aşağılanmalara maruz kalarak iki yılını Çerkessk hapishanesinde geçirdi. N.İ.Yejov’un (Stalin döneminde SSCB başbakanı) ağır suçları ortaya çıktıktan sonra suçsuz bulunarak serbest bırakıldı.


Büyük Anayurt Savaşı’nı (İkinci Dünya Savaşı-Ç.N.) büyük, kişisel bir felaket olarak kabul etti ve bu yüzden uzun süre acı çekti. Bölge, Alman işgali altında bulunduğu sırada ona dini faaliyetleri canlandırması teklifi yapıldı. Buna eski bir Abaza atasözüyle cevap verdi: “Dışarı atılan külü tekrar eve getirsen de artık ısıtmaz”.


Savaş bittiğinde ve ulusal gazete ilk sayısını çıkardığında, sabah redaksiyona koştu ve sanki bu onun kişisel bayramıymış gibi çalışanları kucaklayarak kutladı. Elinde gazeteyle Pedagoji Yüksek Okulu’nu, halk eğitim merkezini, matbaayı dolaştı, çalışanların ellerini sıktı, sevincini onlarla paylaştı.


İleri yaşına rağmen Tatlustan Tabul savaş yüzünden kesintiye uğrayan, Abaza çocukları için ders kitapları hazırlanması ve basılması işine aktif olarak katılmaya başladı. Çalışma azmi hayret vericiydi. Kısa sürede, Rusçadan çevirerek ve folklora dayalı kendi edebi eserlerini de katarak hacimli birkaç ders ve okuma kitabı yayımladı.


1951 yılında Çerkessk Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nde çalışıyordu. Aralarında Abaza Bilmeceleri ve Atasözleri de olmak üzere birkaç bilimsel çalışmayı yayına hazırladı. Tatlustan Tabul sözlü halk sanatını tutkuyla seviyor, biliyor ve mükemmel şekilde kullanıyordu. 1947’de ilk Abaza masalları seçkisini, 1955’te de K.Şakrıl ile birlikte bir diğerini yayımladı. Bu, Tabul’un Abaza kültürüne yaptığı son katkıydı; ertesi yıl yaşama veda etti.


Tatlustan Tabul’u yakından tanıyan ve anılarında ona oldukça geniş yer ayıran yazar Jır Hamid, Güneşle Uyananlar adlı eserinde şunları yazıyordu:


“19 Şubat 1956’da Abaza halkı ve edebiyatı büyük bir acı yaşadı. Halkın ve dilinin koruyucusu, edebiyatın kurulması, yükselmesi ve gelişmesi için yaşamını adayan, halkın öğretmeni, müjdecisi Tatlustan Tabul’umuz öldü...


Şubat her zamanki gibi soğuktu; insanın yüzünü yakan, dondurucu bir rüzgar esiyordu... Tatsultan Tabul’un naaşını uğurlayanlar yürekleri acıyla dolu, başları önlerinde Elburgan sokaklarından geçtiler...”


Tabul’un bıraktığı geniş ve çok yönlü sanat mirasından sadece temel olanları, daha çok edebiyatla ilgili olan çalışmalarını aşağıda veriyoruz:


Zuli; Piyesler, Şiirler, Şarkılar. Batalpaşinsk, 1929, 55 s., Çerkesçe.


Guka; Öykü//Tabul T. İlkokullar için okuma kitabı, Bölüm I. Üçüncü öğretim yılı için.- Sulimov, 1934, s.5-8. Abazaca.


Calduz; Öykü//Tabul T. İlkokullar için okuma kitabı, Bölüm I. Üçüncü öğretim yılı için.- Sulimov, 1934, s.23-26. Abazaca.


Beyazların Köyümüzde Yaptıkları; Öykü//Tabul T. İlkokullar için okuma kitabı. Üçüncü öğretim yılı için.- Sulimov, 1934, s.26-27. Abazaca.


Fatimat; Öykü//Tabul T. İlkokullar için okuma kitabı. Bölüm I. Üçüncü öğretim yılı için.- Sulimov, 1934, s.28-31. Abazaca.


Gulya ve Fatimat; Şarkı//Tabul T., Kuc U. İlkokullar için okuma kitabı. Bölüm I. Üçüncü öğretim yılı için.- Sulimov, 1936, s.51-54. Abazaca.


Dadıra; Öykü//Malhoz M.- Meremkul N. Edebi Okuma Parçaları. Böl.2. İlkokul dördüncü sınıf için. Çerkessk, 1940. Abazaca.


Bilge İhtiyar//Malhoz M., Meremkul N. Edebi okuma parçaları. Bölüm 2. İlkokul dördüncü sınıf için. Çerkessk, 1940, s.37-42. Abazaca.


Sosruko ve Sotraş//Krasnaya Çerkesiya. 9 Mart 1941. Abazaca.


Sosruko ve Sosranpa//Krasnaya Çerkesiya. 13 Nisan 1941, Abazaca.


Sosruko ve Altı Adam// Krasnaya Çerkesiya. 25 Nisan 1941, Abazaca.


Abaza Masalları; Stavropol, 1947, 145 s. Abazaca.


Ktım, Ktış, Kakana//Tabul T. Rodnaya Reç. İlkokul 4. sınıf okuma kitabı. Stavropol, 1947, s.53-89. Abazaca.


Tatış//Tabul T. Rodnaya Reç. Yedi yıllık okulların 6. sınıfı için okuma kitabı. Stavropol, 1947, s.137-147. Abazaca.


Dadıra ve Yüz Aile//Tabul T. Rodnaya Literatura. Yedi yıllık okulların 6. sınıfı için okuma kitabı. Çerkessk, 1957, s.23-41. Abazaca.


Abaza Bilmeceleri ve Atasözleri//Çerkessk Bilimsel Araştırmalar Enstitüsü Çalışmaları. Çerkessk, 1954. Abazaca ve Rusça.


Abaza Masalları, (K.Şakrıl ile birlikte). Çerkessk, 1955, s.303-322. Abazaca.


Zuli; Piyesler, Şiirler, Şarkılar. Çerkessk, 1958, 55 s. Abazaca.


Şafak Işığı; Seçme Eserler. Çerkessk, 1982, 256 s. Abazaca ve Çerkesçe.


Eğitim ve pedagoji alanındaki yayınları bu listeye alınmamıştır.


Tatlustan Tabul’un Eserleri ve Yaşamı Hakkında Kaynaklar:


Tatlustan Tabul''''un Eserleri ve Yaşamı Hakkında Kaynaklar:


Aut L; Zuli//Revolyutsiya i gorets (Devrim ve Dağlı). Rostov-na-Donu, 1928, No 5, s.73-74. Rusça.


Çamozokov; İstoriya kabardinskoy pismennosti (Kabardey yazısınınTarihi)//Zapiski Severo-kavkazskogo Nauçno-issledovatelskogo İnstituta. Rostov-na-Donu, 1929, T.2, s.279-280. Rusça.


Lavrov L.İ.; Abazinı (Abazalar). Çerkessk, 1957, s.107. Rusça.


Malbahov N.; "Zuli" Seçkisine Önsöz//Tabul T., Z.Zuli. Çerkessk, 1958, s.3-4. Abazaca.


Baltin P., Bekizova L; Literatura narodov Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkesya Halklarının Edebiyatı)//Tr.KÇNİİ, Vıp.3, Ser. filolog. Çerkessk, 1959, s.124-125. Rusça.


Bekizova L; Çerkesskaya sovetskaya literatura (Çerkeş Sovyet Edebiyatı). Çerkessk, 1964, s.43-50. Rusça.


Bekizova L, Tugov V.; Bratstvo literatür - bratstvo narodov (Edebiyatların Kardeşliği Halkların Kardeşliğidir)//Svet Drujbı. Çerkessk, 1964, s.312-313. Rusça.


Tugov V.; Halk Unutmaz//Zarya: sb. proizvedeniy abazinskih avtorov. Çerkessk, 1965, s.144-148. Abazaca.


Tugov V.; Karaçay-Çerkesya Halkları Edebiyatı//Alaşara-Suhum. 1965, No 3, s.7-8. Abhazca.


Tugov V-; Abaza Edebiyatının Kuruluşu. Çerkessk, 1966, s. 13-43. Abazaca.


Nevskoya V.P.; Karaçayevo-Çerkesiya v sovyetskoy istoriçeskoy nauke (Sovyet Tarih Biliminde Karaçay- Çerkesya)//Tr.KÇNİİ. Vıp.5. Ser. istor. Çerkessk, 1966, s.279. Rusça.


Tugov V.; Pisateli Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkesya Yazarları). Çerkessk, 1966, s.4-6. Rusça.


Tugov V.B.; Oçerki istorii abazinskoy literaturı (Abaza Edebiyatı Tarihi Üzerine Deneme). Çerkessk, 1970, s.103-108. Rusça.


Jirov H.D.; Güneşle Uyananlar. Çerkessk, 1972, s.91-138. Abazaca.


İstoriya sovyetskoy mnogonatsionalnoy literaturı (Çokuluslu Sovyet Edebiyatı Tarihi). Moskova, Nauka, 1974, b.6. S.342, 345-347, 350. Rusça.


Bekizova L.A., Karayeva A.İ., Tugov V.B.; Jizn, geroy, literatura (Yaşam, Kahraman, Edebiyat). Çerkessk, 1978, s.28-31. Rusça.


Tugov V.B.; Düşünme Zamanı. Çerkessk, 1979, s.12. Abazaca.


T.Tabul''''un 100. Doğum Günü Anısına//Kom. al., 23 Ağustos 1979. Abazaca.


T.Tabul''''un 100. Doğum Günü Anısına//Kom. al., 15 Eylül 1979. Abazaca.


Tabul Hakkında Birkaç Söz//Kom. al., 22 Eylül 1979. Abazaca.


Tsekov P.; Halkın Öğretmem7/Kom. al., 9 Ekim 1979. Abazaca.


T.Tabul''''un 100. Doğum Günü Anısma//Kom. al., 20 Aralık 1979. Abazaca.


Prosvetiteli: sb. statey k 100-letiyu so dnya rojdeniya A.-H.Ş.Canibekova i T.Z.Tabulova (Aydınlanmacılar: A.-H..Canibek ve T.Tabul''''un 100. Doğum Günü Anısına Toplu Makaleler). Çerkessk, 1981, s.72-111. Rusça.


Tugov V.B.; Yeni Yaşamın Getirdikleri//Tabul T. Svet Zari. Çerkessk, 1982, s.3-23 Abazaca.


Abazini. İstoriko-etnografıçeskiy oçerk (Abazalar. Tarihi-Etnografik Deneme). Çerkessk, 1989, s.191. Rusça.


Abazov A.; Tatlustan Tabul''''un Piyesi Hakkında//Abazaşta. 22 Eylül 1992. Abazaca.


Thaytsuhov B.; Tatlustan Tabul''''un Bazı Eserleri Hakkında//Abazaşta. 17 Kasım 1994. Abazaca.


Tatlustan Tabul''''un Savaş Öncesi Eserleri Hakkında Eleştiriler//Abazaşta. 25 Şubat 1995. Abazaca.


Çekalov P.K.; Stranitsı istorii abazinskoy literaturı (Abaza Edebiyatı Tarihinden Sayfalar). Çerkessk, 1995, s.5-9. Rusça.


“Abazinskiye pisateli – bio-bibliografiçeskiy spravoçnik”


(Abaza Yazarları – Biyografi-Bibliyografi Kılavuzu), Moskova, 1996.


[Çeviren: Murat Papşu]

Abhaza Ata Sözleri

Axъaцla бзи пa бзи дыгьйызшaм.
İyi adama iyi evlat denk gelmez.
(Aķatza bzi pa bzi dıģyızş´am.)
♦-♦-♦-♦
Axъaцla йщa aцкlыcгьи йылaдз pыцla йтлaпlaпl.
Erkeğin gözyaşı, kanından daha değerlidir.
(Aķatza yşa atsk´ısģi yıladz rıtza yheap´ap´.)
♦-♦-♦-♦
Aцlлa зквxlaзгьи дыгъзитl, aбгъьы зквшвaзгьи дыгъзитl.
Üstüne ağaç devrilen de sızlanır, üzerine yaprak düşen de.
(Atzla zukħazģi dıġzit´, abıiġ zukşºazģi dıġzit´.)
♦-♦-♦-♦
Ушla йгlaтыцlыз aжвa гьyзыгlaxъныpхlвxуaм.
Ağzından çıkan sözü geri döndüremezsin.
(Wcşa yğatıtzız aj´a ģyzığaķnırħuxwam.)
♦-♦-♦-♦
Шlaкl йтыцlуa шlaшвкl йыpтaлитl.
Bir ağızdan çıkan yüz ağıza girer.
(Cşak´ ytıtzwa cşaşºk´ yırtalit´.)
♦-♦-♦-♦
Aкъыль гьыpтиуaм, йгьыpхвгlум.
Akıl ne satılır, ne de satın alınır.
(Aqıļ ģırtiwam, yģırxuğum.)
♦-♦-♦-♦
Ъaxlыль гвымxa йaцкlыc гвлa бзи.
Kötü akrabadansa iyi komşu.
(‘Aħıļ guımxa yatsk´ıs gula bzi.)
♦-♦-♦-♦
Aжвгъpa хlвыcгъpa гlaнapиxитl.
Ala inek ala buzağı doğurur.
(Aj´ġra ħuısġra ğanarixit´.)
♦-♦-♦-♦
Aмцa йapгвaну aжьы дзитl.
Ateşe yakın olan et pişer.
(Amtsa yarguanu ajiı dzit´.)
♦-♦-♦-♦
Уызщцaз кlapышвуaчвaпl.
Alıştığın şey, zor bırakılır.
(Wızştsaz k´arışºwaçºap´.)
♦-♦-♦-♦
Хьaпщ змaз aмлa дaгaн тшыгlвpa змaз дгlaщaквxaтl.
Altını olan açlıktan ölmüş, mahsulü olan kurtulmuş.
(Xeapş zmaz amla dagan tşığura zmaz dğaşaukxat´.)
♦-♦-♦-♦
Aцaтapa йту aхlвынaп гьымлaщиpым.
Ambardaki fare acıkmaz.
(Atsatara ytu aħuınap ģımlaşirım.)
♦-♦-♦-♦
Aн йгlaуылтуa xъгlaпl.
Annenin sana verdiği tatlıdır.
(An yğawıltwa ķğap΄)
♦-♦-♦-♦
Лaн уылпшытa лпxla дгlaг.
Anasına bakarak kızını al.
(Lan wılpş´ıta lpħa dğag.)
♦-♦-♦-♦
Уыззыпшгlaуa тлaпlaxитl.
Aradığın şey kıymetlli olur.
(Wızzıpş´ğawa heap´axit´.)
♦-♦-♦-♦
Xla бгlaкl xlaшвкl apбгlитl.
Bir çürük armut, yüz armutu çürütür.
(Ħa bğak´ ħaşºk´ arbğit´.)
♦-♦-♦-♦
Aтш бзи кlвдыp бзигьи aквнaгaxпl.
İyi at, iyi bir de eyer gerektirir.
(Atş bzi k´udır bziģi akunagaxp´.)
♦-♦-♦-♦
Aтшы aтшaдa йaцызтын axlaль гlaнaуaхвитl.
At, eşekle birlikteyse onun karakterini alır.
(Atşı atşada yatsıztın aħaļ ğanawaxuit´)
♦-♦-♦-♦
Aтшы йaхlвуш aкlвдыp йaхlвитl.
Atın söyleyeceğini eyeri söyler.
(Atşı yaħuwş´ ak´udır yaħuit´.)
♦-♦-♦-♦
Aтшы йшпщщaпlыкlугьи йщaчвxъыcлитl.
Dört ayağı varken at bile tökezler.
(Atşı yş´pşşap´ık´uģi yşaçºķıslit´.)
♦-♦-♦-♦
Утшы aхв гьудыppым aджьapмыкlьa йумыpцaкlвa, уыхв гьудыppым aуaгla уpылaмылкlвa.
Pazara götürmeden atının değerini bilemezsin, insanlara karışmadan da kendi değerini bilemezsin.
(Wtşı aux ģudırrım aćarmık´ea yumırtsak´ua, wıux ģudırrım awağa wrılamılk´ua.)
♦-♦-♦-♦
Тшaквчlвaщa зымдыpуa aкlвдыp питшитl.
Ata binmesini bilmeyen eyeri kırar.
(Tşakučaşa zımdırwa ak´udır pitşit´.)
♦-♦-♦-♦
Мцa ъaным лгlвa гьчуaм.
Ateş olmayan yerden duman çıkmaz.
(Mtsa ‘anım lğua ģçwam.)
♦-♦-♦-♦
Aнымхахъа амш сквшыкlта йбитl.
Avare, bir günü bir yıl gibi görür.
(Anımхаķа аmş´ skuş´ık´tа ybit´.)
♦-♦-♦-♦
Ймaчlу тлaпlaпl.
Az olan pahalıdır.
(Ymaċu heap´ap´.)
♦-♦-♦-♦
Aбa чleн пcтlaпl.
Baba mirası çiydir.
(Aba ċen pst´ap´.)
♦-♦-♦-♦
Унaпшыгlaпштa учlвa, уxъвыцтa учвaжвa.
Bakınarak otur, düşünerek konuş.
(Wnapş´ığapş´ta wča, wķuıtsta wçºaj´a.)
♦-♦-♦-♦
Aцxa нкъвызгaуa йымaчв йыpбзитl.
Bal gezdiren parmağını yalar.
(Atsxa nquızgawa yımaçº yırbzit´.)
♦-♦-♦-♦
Цxa ъaну aщxaквa йыpдыpитl.
Balın olduğu yeri arılar bilir.
(Tsxa ‘anu aşxakua yırdırit´.)
♦-♦-♦-♦
Axъa шубaуa aщтa уaзымпшгlaн.
Başını görürken ayakizini arama.
(Aķa ş´ubawa aşta wazımpş´ğan.)
♦-♦-♦-♦
Дзбгla ъaну aдa щapдaxитl.
Bataklık olan yerde kurbağa çok olur.
(Dzbğa ‘anu ada şardaxit´.)
♦-♦-♦-♦
Axl дбaгaпl, aкlвaжвa дбaгaцlыxъвaпl.
Bey tilkidir, bey hanımı tilki kuyruğudur.
(Aħ dbagap´, ak´uaj´a dbagatzıķuap´.)
♦-♦-♦-♦
Axl йыпcpa aлыгчвa йыpчвaлaчlвыуapaпl
Beyin ölümü, kölelerinin yalandan ağlamasıdır
(Aħ yıpsra alıgçºa yırçºalačıwarap´.)
♦-♦-♦-♦
Йуымдыpуa aмгlвa apгвaны aцкlыcгьи йудыpуa aмгlвa xъapa.
Bilmediğin yakın yoldansa bildiğin uzak yol.
(Ywımdırwa amğua arguanı atsk´ısģi yudırwa amğua ķara.)
♦-♦-♦-♦
Зкьны йугlapa aцкlыcгьи зны йубapыквын pыцla йaгъьпl.
Bin defa duymandansa bir kez görmen daha iyidir.
(Ziknı yuğara atsk´ısģi znı yubarıkuın rıtza yaeġp´.)
♦-♦-♦-♦
Зны aжвщa зымдыpыз гlвaн йыжвтl.
Bir defada içmesini bilmeyen –daha sonra- iki defa içer.
(Znı aj´şa zımdırız ğuan yıj´t´.)
♦-♦-♦-♦
Aджв йчlвыуapaпl, aджв йгвыpгъьapaпl.
Birinin ağlaması, bir başkasının sevinci.
(Aĉº yčıwarap´, aĉº yguırġearap´.)
♦-♦-♦-♦
Зджьaкlы pыxъaзлa мaшa гlaзжуa йapa дтaшвaxитl.
Birileri için kuyu kazan kendi kuyusuna düşer.
(Zćak´ı rıķazla maş´a ğazjwa yara dtaşºaxit´.)
♦-♦-♦-♦
Чlвгlвa пшгlapa йджвыквлыз aтшaдa aлымxlaквa пкъытa йгlaдгылxтl.
Boynuz aramaya giden eşek, kulakları kesik olarak dönmüş.
(Čğua pş´ğara yĉºıkulız atşada alımħakua pqıta yğadgılxt´.)
♦-♦-♦-♦
Aпcынч зымбac aчв aпcынч aмчыpa гьaдыpaм.
Boyunduruk görmemiş öküz boyunduruğun güçlüğünü bilmez.
(Apsınç zımbas açº apsınç amçıra ģadıram.)
♦-♦-♦-♦
Axlбa йгьйaйбжьум; йaйкьaнгьaшитl.
Büyüğe nasihat edilmez, danışılır.
(Aħba yģyaybjium; yaykeanģaş´it´.)
♦-♦-♦-♦
Гвaкъвыpпыгa дхьaн гвaгlвжвaгa дгlaлpитl.
Can sıkıcı yavrulamış, insanı çatlatan doğurmuş.
(Guaquırpıga dxean guağuj´aga dğalrit´.)
♦-♦-♦-♦
Acapaн йылa кlылxтa axчa кlылapчlвa.
Cimrinin gözünü çıkar da yerine para oturt.
(Asaran yıla k´ılxta axça k´ılarča.)
♦-♦-♦-♦
Анхагlв бзи йтшага ахва гьxъышвтуам.
İyi işçinin kazmasının sapı düşmez.
(Аnхаğu bzi ytşаgа аxuа ģķışºtwаm.)
♦-♦-♦-♦
Нxapaлa йгlaгxaз aчыбджьи тшыт aцxa aцкlыc pыцla йxъaгlaпl.
Çalışmayla getirilmiş bir parça soğan, baldan daha tatlıdır.
(Nxarala yğagxaz açıbći tşıt atsxa atsk´ıs rıtza yķağap´.)
♦-♦-♦-♦
Йынxaуa дыгьуыcдaxapым.
Çalışan, işsiz kalmaz.
(Yınxawa dıģwısdaxarım.)
♦-♦-♦-♦
Йгlaтыpxыз aкъaмa гьтapцlaxуaм.
Çıkarılan kama geri yerine konmaz.
(Yğatırxız aqama ģtartzaxwam.)
♦-♦-♦-♦
Щapдa зхlвуa йaцкlыc щapдa зчпaуa.
Çok söyleyendense çok yapan.
(Şarda zħuwa yatsk´ıs şarda zçpawa.)
♦-♦-♦-♦

Bazı Kız İsimlerinin Kökeni

List 7: The following feminine names are not of Circassian origin, although they are extensively used in the Caucasus:

1. Daniyfo (Danny-fo; assimilated name)
2. Gwle (Gula; assimilated name)
3. Madiyne (Madeena; from Arabic Madeena, city)
4. Mariyne (Mareena; from Latin marina, marine, one of Aphrodite's epithets)
5. Temare (Tamara)
6. Zhaniy (Zhanny; assimilated name)



Source: Amjad Jaimoukha, Jordan

Nart Kahramanların İsimleri

  List 6: Names of Nart Heroines

1. Axwmide (Akumida)
2. 'Adiyixw (Adi-yuk; literally: white forearm)
3. Bidixw, Bedexw (Bidiku, Badaku; the u is very short)
4. Lashin (Lashin)
5. Seteney (Satanay; also name of beautiful flower)

Çerkes Kız İsimleri

List 5: Feminine Names

1. Abexw (Abaku; the u is very short)
2. Adiyixw, 'ediyixw (Adiyiku, 'Adiyiku; the u is very short; literally: having a white forearm)
3. Babine (Babina)
4. Babire (Babira)
5. Babishe (Babisha)
6. Babitse (Babitsa)
7. Babixw (Babiku; the u is very short)
8. Babliyne (Bableena)
9. Bariyne (Bareena)
10. Bedexw (Badaku; the u is very short)
11. Bitse (Bitsa)
12. Bixwe (Biqua)
13. Biybe (Beeba)
14. Bzcho (Bzho; literally: fallow deer, doe)
15. Dadiy (Dady)
16. Daduqan (Dadukan)
17. Dadusha (Dadusha)
18. Dane (Dana; literally: silk)
19. Daniyzet (Danny-zat)
20. Daxe (Daka; literally: beautiful)
21. Daxeliyne (Daka-leena; composed of daxe, beautiful, and liyne, leena)
22. Daxenaghwe (Daka-nagua; composed of daxe, beautiful, and naghwe, brown-eyed)
23. Daxewes (Daka-was; composed of daxe, beautiful, and wes, snow)
24. Dische (Disha; literally: gold)
25. Diyne (Deena; literally: our eye)
26. Dumesare (Dumasara)
27. Dune (Duna)
28. 'ediyixw, Adiyixw ('Adiyiku, Adiyiku; the u is very short; literally: having a white forearm)
29. Gwasche (Guasha; literally: princess, wife of prince, doll)
30. Gwascheghagh (Guasha-gag)
31. Gwascheliyne (Guasha-leena)
32. Gwaschenise (Guasha-nisa; literally: princess)
33. Gwaschemasch'e (Guasha-masha; literally: little princess)
34. Gwaschepagwe (Guasha-pagua; blunt-nosed princess)
35. Gwaschexwzch (Guasha-kuzh; literally: white princess)
36. Gweschene (Guashana)
37. Gweschenexw (Guasha-naku; the u is very short)
38. Gwlez (Gulaz)
39. Gwne (Guna)
40. Gwnes (Gunas)
41. Hetsatsa (Hatsatsa)
42. K'wak'we (Quaqua)
43. K'wat'e (Quata; there is a glottal stop after the t)
44. K'watse (Quatsa)
45. Kwez (Quaz)
46. K'wk'we (Kuqua)
47. K'wlat'e (Kulata; there is a glottal stop after the t)
48. K'wlatse (Qulatsa)
49. Kwle (Kula)
50. K'wle (Kula)
51. Kwl'edem (Kuladam)
52. Kwliyzhan (Kuly-zhan)
53. Kwne (Kuna)
54. K'wne (Kuna)
55. Kwral (Kural)
56. K'wratse (Kuratsa)
57. K'wt'e (Kuta; there is a glottal stop after the t)
58. Lalixw (Laliku; the u is very short)
59. Laliyne (Laleena)
60. Laliytse (Laleetsa)
61. Lane (Lana)
62. Lawitse (Lawitsa)
63. Lixwe (Liqua)
64. Liyne (Leena)
65. Naghwe (Nagua; literally: brown-eyed)
66. Naschx'we (Nashqua; literally: grey-eyed; this name is used both for males and females)
67. Negwresh (Nagurash)
68. Nedaxe (Na-daka; literally: beautiful eye)
69. Nex'daxe (Nak-daka; literally: more beautiful)
70. Niyne (Neena)
71. Pagwe (Pagua; literally: blunt-nosed)
72. Pizchine (Pizhina; composed of pizch, sloe, blackthorn, and ne, eye)
73. Qandische (Kan-disha; literally: golden foster-child)
74. Qan'ef' (Kan-af; literally: sweet foster-child)
75. Qanexw (Kanaku; the u is very short)
76. Qants'ik'w (Kan-tsuk; literally: little foster-child)
77. Qeral (Karal; literally: country)
78. Qerelzhan (Karal-zhan)
79. Qwdas (Kudas; literally: feather-grass, Stipa)
80. Sase (Sasa)
81. Sat'(e) (Sata; there is a glottal stop after the t)
82. Sawise (Sawisa)
83. Sete (Sata)
84. Seteney (Satanay; name of one of the Nart heroines, and a beautiful flower)
85. Susane (Susana)
86. Tewzhan (Taw-zhan)
87. Tsatse (Tsatsa)
88. Tsatsune (Tsatsuna)
89. Wes (Was; literally: snow)
90. Wile (Wila)
91. Witse (Witsa)
92. Wizche (Wizha; literally: weasel)
93. X'imsad, X'imisad (Kimsad, Kimisad)
94. Xwemey (Qua-may)
95. Xwniyne (Kuneena)
96. Xwriyret (Kuryrat)
97. Xwske (Kuska)
98. Xwzch (Kuzh; literally: white)
99. Xwzchpagwe (Kuzh-pagua; combination of zxwzch, white, and pagwe, blunt-nosed)
100. Zaliyne (Zaleena)
101. Zhan (Zhan; literally: princess, prince's unmarried daughter)
102. Zhangwasche (Zhan-guasha; combination of zhan, and gwasche)
103. Zhanpagwe (Zhan-pagua; literally: blunt-nosed princess)
104. Zhanqwdas (Zhan-kudas; combination of zhan, and qwdas, feather-grass, Stipa)
105. Zhanshir (Zhan-shir)
106. Zhanwes (Zhan-was; literally: snow princess)
107. Zhanwise (Zhan-wisa; combination of zhan, and wise, poem)
108. Zhanxwzch (Zhan-kuzh; literally: white princess)
109. Zhanziyle (Zhan-zeela)
110. Zheine (Zhena)
111. Zuliy (Zuly)
112. Zuliyzhan (Zuly-zhan)

Bazı Erkek İsimlerinin Kökeni

List 4: The following masculine names, or components thereof, are not of Circassian origin, although they are used extensively in the Caucasus:

1. Aliym (Aleem; from Arabic 'Aleem, learned)
2. Anwar (Anwar; from Arabic Anwar, radiant, effulgent)
3. Anzor, Andzor (Anzor; from the Georgian caste term Aznawiry, free)
4. Arsein (Arsane; from Greek, manly, courageous)
5. Artur (Artur; from Celtic Arthur, bear)
6. Aslhen (Aslan; from Turkish Arslan, Aslan, lion)
7. Aslhenbiy (Aslanby; from Turkic Arslan, Aslan, lion, and Turkic bey, the master, or probably bay, prince, rich man)
8. Azemet (Azamat; from Arabic 'Azamah, grandeur, greatness, glory)
9. Batir (Batir)
10. Beislhen (Beslan; from Turkic Bey, the master, or probably Bay, prince, rich man, and aslan, lion).
11. Beit'al (Baytal, the t is followed by a glottal stop; assimilated name)
12. Kezbeik (Kazbeyk; from Arabic Qadi, judge, and Turkic beyk, the master, leader)
13. Mats (Mats; assimilated name)
14. Murat (Murat; from Arabic Murad, wish)
15. Ruslhan, Rustam, Wirustam (Ruslan, Rustam, Wirustam; from Persian Ruslan, having a mighty body)
16. Teimir (Temir; assimilated name; perhaps from Turkic, iron)
17. Teimirqan (Temirkan; assimilated name; composed of Teimir, and qan, foster-child)
18. Teimirzhan (Temirzhan; assimilated name; composed of Teimir, and zhan, lively, agile, smart, clever)
19. Teimriqwe (Temriqua; there is some doubt as to the originality of this name, Temir probably being Turkic; assimilated name)
20. Tiymur (Teemur; Turkic, iron)
21. Yeldar (Yaldar; assimilated name)
22. Yidar (Yidar; assimilated name)
23. Yinal (Yinal; assimilated name)
24. Yinaliqwe (Yinaliqua; assimilated name)
25. Zawir (Zawir; apparently from Ossetian Dzuar, patron, protector)
26. Zawirbiy (Zawirby; apparently from Ossetian Dzuar, patron, protector, and Turkic bey, themaster, or probably bay, prince, rich man)
27. Zhemal (Zhamal; from Arabic Jamal, beauty, attractiveness)

Başlıca Nart İsimleri

List 3: Principal Names of the Narts

1. Albech, Albek (Albach, Albak)
2. Araq-shu (Arak-shoo)
3. Ashe (Asha)
4. Ashemez, 'ashemez (Ashamaz, 'Ashamaz)
5. Bedin (Badin)
6. Bedinoqwe (Badinoqua)
7. Beterez (Bataraz)
8. Henezch (Hanazh)
9. Lhepsch (Lapsh; the god of the smiths in the Circassian Pantheon)
10. Negwre (Nagura)
11. Nesren-Zchach'e (Nasran-zhacha; zchach'e, beard)
12. Pagwe (Pagua; literally: blunt-nosed)
13. Sibilshiy (Sibil-shee)
14. Sos (Sos)
15. Sosim (Sosim)
16. Sosriqwe (Sosriqua)
17. Teterschawe (Tatarshawa)
18. Toteresh (Totarash)
19. Wezirmej, Wezirmeg (Wazirmaj, Wazirmag)
20. Wezirmes, Wezermes (Wazirmas, Wazarmas. Note: Wezirmes and Wezirmej refer to the same Nart personage)
21. X'imisch (Khimish)
22. Yergwn, Yeregwn, Yerigwn (Yargun, Yaragun, Yarigun)
23. Yerischiqwe (Yarishiqua)
24. Yimis (Yimis)
25. Zchindu-zchach'e (Zhindoo-zhach'e; literally: owl-beard)